---

Editorial: De opmars van financiële surveillance

Het controleren van geldstromen is niets nieuws. Banken houden al decennialang een oogje in het zeil, zogenaamd om fraude en witwassen te voorkomen. Maar wat begon als een gerichte maatregel, is inmiddels uitgegroeid tot een fijnmazig systeem waarin vrijwel elke transactie wordt gevolgd. Wie vandaag een cappuccino afrekent met zijn pinpas, betaalt niet alleen zijn koffie, maar levert ook een datapunt aan in een steeds groter wordend dossier.

DAC8: crypto onder het vergrootglas

Met de komst van de Europese richtlijn DAC8 gaat die trend een nieuwe fase in. Vanaf 2026 worden cryptodienstverleners verplicht om transacties en saldo’s van hun klanten door te geven aan de Belastingdienst. De Europese Commissie noemt dit een noodzakelijke stap om belastingontduiking aan te pakken. “Crypto-assets worden te vaak gebruikt om vermogen buiten beeld te houden,” aldus commissaris Paolo Gentiloni bij de presentatie van de richtlijn.

Critici wijzen echter op de keerzijde. De Autoriteit Persoonsgegevens waarschuwde in een advies dat zulke grootschalige data-uitwisseling “een aanzienlijk risico vormt voor de persoonlijke levenssfeer van burgers”. Met andere woorden: het gaat niet alleen om het opsporen van fraudeurs, maar om een systeem waarin iedereen standaard gevolgd wordt, of je nu iets te verbergen hebt of niet.

De digitale euro: belofte of bedreiging?

Daarbovenop komt de introductie van de digitale euro, waar de Europese Centrale Bank (ECB) inmiddels serieuze stappen mee zet. Officieel moet de digitale euro contant geld aanvullen, niet vervangen. ECB-president Christine Lagarde benadrukte: “Privacy zal het hart van het ontwerp vormen.” Maar economen en privacy-experts plaatsen daar vraagtekens bij.

In een rapport van de Duitse Bundesbank staat dat “technisch gezien volledige traceerbaarheid mogelijk is”. Dat betekent dat iedere betaling – van een krantenabonnement tot een donatie aan een actiegroep – centraal geregistreerd kan worden. Het scenario van een digitale munt die ooit wordt gebruikt om consumptiegedrag te sturen of sociale scores te berekenen, lijkt dan ineens minder vergezocht.

Het glijdende schaalprobleem

Niemand is ooit gevraagd of we dit eigenlijk wel willen. Er is geen breed maatschappelijk debat gevoerd over de vraag of volledige financiële transparantie wenselijk is. Maatregelen worden telkens verpakt als technische modernisering of noodzakelijke fraudeaanpak. En stap voor stap schuift de grens op.

De Nederlandse Vereniging van Banken stelt in een position paper dat monitoring “een onmisbaar instrument” is in de strijd tegen witwassen en terrorismefinanciering. Maar uit cijfers van De Nederlandsche Bank blijkt dat jaarlijks tienduizenden onschuldige rekeninghouders hinder ondervinden van blokkades of aanvullende vragen. “We zien een groeiende disproportionaliteit,” zegt hoogleraar financieel recht André Janssen (Radboud Universiteit). “Een relatief klein aantal fraudeurs legitimeert een systeem dat het doen en laten van miljoenen burgers raakt.”

Waar ligt de grens?

De echte dreiging zit dus niet in de afzonderlijke maatregelen, maar in de optelsom. Banken die transacties monitoren, de Belastingdienst die cryptogegevens ontvangt, een digitale munt die elke betaling kan vastleggen: samen vormen ze een infrastructuur waarin financiële privacy nauwelijks meer bestaat.

De keuze die voor ons ligt is principieel. Willen we een samenleving waarin overheid en banken elk detail van ons betaalgedrag kunnen analyseren? Of vinden we dat er een private ruimte moet blijven waarin burgers zonder toezicht kunnen handelen? Contant geld vervult die rol nog, maar staat steeds verder onder druk. Het verdwijnen daarvan zou wel eens het laatste bastion van financiële vrijheid kunnen zijn.