---

Hoe de Nederlandse overheid elk jaar miljarden schuift

De Nederlandse overheid beheert jaarlijks een immense geldstroom om het land draaiende te houden, met miljarden euro's die aan uiteenlopende doelen worden toegewezen. Hoe komt de overheid aan dit geld, en op welke manier worden de beschikbare middelen verdeeld? Dit artikel biedt een gedetailleerde kijk op de inkomsten en uitgaven van de overheid, de manier waarop de begroting tot stand komt, en de factoren die bepalen hoe het geld wordt verdeeld.

Hoeveel heeft de overheid te besteden?

De jaarlijkse rijksbegroting, gepresenteerd op Prinsjesdag, is de belangrijkste indicator van wat de Nederlandse overheid te besteden heeft. Voor 2024 is het geraamde bedrag ongeveer 400 miljard euro. Dit bedrag wordt verdeeld over tal van uitgaven, variërend van sociale zekerheid tot infrastructuur. De omvang van de begroting varieert van jaar tot jaar, afhankelijk van economische omstandigheden, politieke keuzes en onverwachte situaties zoals een pandemie.

De begroting bestaat echter niet alleen uit geld dat vrij besteed kan worden. Een groot deel is al voorbestemd voor specifieke verplichtingen, zoals uitkeringen en zorgkosten. Daarnaast moeten schulden worden afbetaald, wat betekent dat de overheid minder flexibiliteit heeft dan het totale bedrag doet vermoeden. Toch biedt de begroting inzicht in de prioriteiten van de regering en hoe zij van plan is om het land te besturen.

De inkomstenbronnen van de overheid

De belangrijkste bron van inkomsten voor de Nederlandse overheid zijn belastingen, goed voor zo'n 90% van de totale inkomsten. Dit omvat inkomstenbelasting, BTW, vennootschapsbelasting en accijnzen. Andere inkomsten komen uit bijvoorbeeld de aardgasbaten, hoewel deze door het sluiten van de Groningse gasvelden de afgelopen jaren zijn gedaald.

Inkomstenbelasting is de belasting die burgers betalen over hun inkomen, waarbij hogere inkomens een hoger tarief betalen. Het progressieve karakter van deze belasting draagt bij aan een herverdeling van welvaart.
BTW (Belasting Toegevoegde Waarde) wordt geheven op de meeste goederen en diensten en kent verschillende tarieven, zoals het algemene tarief van 21% en een verlaagd tarief van 9%.
Vennootschapsbelasting wordt betaald door bedrijven over hun winst en is een belangrijke bron van inkomsten, vooral van grote ondernemingen.
Accijnzen op brandstoffen, tabak en alcohol dienen niet alleen om inkomsten te genereren, maar ook om bepaald gedrag, zoals roken of het gebruik van fossiele brandstoffen, te ontmoedigen.

Naarmate de aardgasbaten minder worden, moeten belastingopbrengsten meer bijdragen aan de begroting. Inkomsten uit staatsdeelnemingen en boetes zijn aanvullend, maar relatief bescheiden.

De opstelling van de rijksbegroting

Het proces om de rijksbegroting op te stellen begint al vroeg in het jaar. Ministeries geven hun budgettaire wensen door aan het ministerie van Financiën, waarna intensieve onderhandelingen plaatsvinden. De Rijksbegroting wordt in september gepresenteerd op Prinsjesdag, samen met de Miljoenennota die een toelichting geeft op de financiële en economische situatie. Na Prinsjesdag buigt het parlement zich over de voorstellen.

De Tweede Kamer heeft daarbij de mogelijkheid om wijzigingen aan te brengen, wat vaak tot politieke debatten leidt. Uiteindelijk wordt de begroting pas definitief nadat zowel de Tweede als de Eerste Kamer ermee heeft ingestemd.

Verdeling van de overheidsuitgaven

De rijksbegroting verdeelt het beschikbare geld over verschillende beleidsgebieden, waarvan de grootste uitgaven zijn:

Sociale zekerheid en arbeidsmarkt: Dit omvat pensioenen, werkloosheidsuitkeringen, bijstand en andere sociale voorzieningen. Sociale zekerheid vormt ongeveer een derde van de totale begroting.
Gezondheidszorg: De zorguitgaven stijgen jaarlijks, mede door vergrijzing en medische innovaties. Ziekenhuizen, huisartsenzorg en langdurige zorg vormen belangrijke onderdelen.
Onderwijs en wetenschap: Van basisscholen tot universiteiten, de overheid investeert in onderwijs en wetenschappelijk onderzoek. Dit moet bijdragen aan een goed opgeleide bevolking en innovatiekracht.
Defensie en veiligheid: De overheid besteedt ook geld aan de krijgsmacht, politie en justitie om de veiligheid in Nederland te waarborgen.
Infrastructuur en waterbeheer: Van het onderhouden van wegen en spoorlijnen tot het versterken van dijken en waterwerken, Nederland investeert fors in infrastructuur en watermanagement.

De verdeling van de uitgaven wordt beïnvloed door maatschappelijke behoeften en politieke keuzes. Regeringen stellen prioriteiten op basis van hun eigen visie, wat zichtbaar is in de budgettaire accenten die zij leggen.

De invloed van politieke keuzes

Politieke ideologie speelt een grote rol in de keuzes die worden gemaakt bij het verdelen van de overheidsmiddelen. Linkse partijen leggen doorgaans meer nadruk op sociale voorzieningen en onderwijs, terwijl rechtse partijen eerder kiezen voor belastingverlagingen en minder overheidsuitgaven. Het coalitiestelsel in Nederland maakt dat regeringen compromissen moeten sluiten, wat betekent dat de uiteindelijke begroting vaak een mix is van verschillende politieke wensen.

De rol van de Europese Unie

Nederland is gebonden aan de begrotingsregels van de Europese Unie, die eisen dat het begrotingstekort niet boven de 3% van het bruto binnenlands product (BBP) uitkomt en dat de staatsschuld onder de 60% van het BBP blijft. Hoewel Nederland vaak binnen deze grenzen blijft, zijn de regels van invloed op de speelruimte die de overheid heeft bij het opstellen van de begroting.

Daarnaast draagt Nederland bij aan de EU-begroting, en dat geld wordt gebruikt voor allerlei Europese programma’s, zoals landbouwsubsidies en regionale ontwikkeling.

Wat gebeurt er bij tekorten?

Als de inkomsten niet toereikend zijn om de uitgaven te dekken, ontstaat er een begrotingstekort. In dat geval leent de overheid geld door staatsobligaties uit te geven. Nederland heeft een relatief lage staatsschuld, maar langdurige tekorten kunnen leiden tot hogere rentelasten. Daarom streven regeringen er meestal naar om de begroting in evenwicht te houden of om een overschot te behalen in economisch gunstige tijden.

De rol van de Algemene Rekenkamer

De Algemene Rekenkamer controleert of het geld van de overheid effectief en rechtmatig wordt besteed. Zij geven inzicht in de doelmatigheid van het beleid en signaleren mogelijke verbeterpunten, wat helpt om de financiële huishouding van de overheid transparant te houden.

De invloed van economische groei

Economische groei heeft een directe invloed op de inkomsten van de overheid, omdat hogere lonen en bedrijfswinsten leiden tot meer belastinginkomsten. In tijden van economische tegenspoed dalen de belastinginkomsten, terwijl de vraag naar sociale zekerheid toeneemt. De overheid moet dan zoeken naar een balans tussen extra uitgaven en inkomstenverlies.

De uitdagingen van de toekomst

Met de vergrijzing, klimaatverandering en geopolitieke spanningen op de achtergrond, staan de overheidsfinanciën de komende jaren voor grote uitdagingen. Investeringen in duurzaamheid, defensie en gezondheidszorg zijn noodzakelijk, maar vereisen wel een zorgvuldige financiële planning om de toekomstige generaties niet met een onhoudbare schuldenlast op te zadelen.